Śmiałowski Michał (1906—1990), chemik, profesor Politechniki Śląskiej, Politechniki Warszawskiej oraz Instytutu Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Ur. 14 XII w Hordyni (pow. samborski) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Tadeusza i Łucji Łastowieckiej.

Ś. ukończył gimnazjum w Tarnowie i po zdaniu w r. 1924 matury studiował na Wydz. Chemicznym Politechn. Lwow. Już podczas studiów, od r. 1928, pracował jako zastępca asystenta przy Katedrze Technologii Chemicznej III u Wacława Leśniańskiego, a po ich ukończeniu w r. 1929 z dyplomem inżyniera chemika został w r. 1930 starszym asystentem przy Katedrze Technologii Chemicznej I i Elektrochemii u Tadeusza Kuczyńskiego. Na łamach „Przemysłu Chemicznego” opublikował pierwsze prace: O syntezach aniliny (T. 13: 1929) i razem z Kuczyńskim Z badań nad korozją metali (T. 15: 1931, wyd. osobne, W. 1931). W r. 1931 przeniósł się na Politechn. Warsz., gdzie był starszym asystentem, a od r. 1933 adiunktem przy Katedrze Technologii Metali u Witolda Broniewskiego. Specjalizując się w zakresie metalurgii i metaloznawstwa, prowadził badania nad wpływem stężeń elektrolitu, kationów i anionów, pH elektrolitu, potencjału elektrycznego i obróbki mechanicznej na początkowe stadium tworzenia się szczelin korozyjnych. Opublikował m.in. prace: Über den Einfluss von Wechselströmen auf die Korrosion der Metalle in wässerigen Lösungen („Korrosion und Metallschutz” Vol. 10: 1934) i Pękanie stali pod wpływem korozji i naprężeń mechanicznych („Wiad. Inst. Metalurgii i Metaloznawstwa Politechn. Warsz.” R. 4: 1937). Doktoryzował się 18 I 1938 na podstawie napisanej pod kierunkiem Broniewskiego dysertacji Badania nad krystalizacją, plastycznym odkształceniem i rekrystalizacją cynku (W. 1938). W pracy tej wykazał, że wytrzymałość cynku na odkształcanie zależy nie tylko od kierunku zgniatania, ale kierunek odkształcania determinuje też późniejszy proces rekrystalizacji odkształcanej próbki; stwierdził również, że na struktury mikroskopowe wytrawianej powierzchni szlifów monokryształów cynku mają wpływ zanieczyszczenia nie tylko metalu, ale również roztworów. Po wybuchu drugiej wojny światowej wrócił do Lwowa; podczas okupacji sowieckiej pracował w l. 1939—41 jako adiunkt w Katedrze Chemii Inst. Politechnicznego.

W r. 1945 przyjechał Ś. do Gliwic, gdzie był organizatorem powołanego wówczas Hutniczego Inst. Naukowo-Badawczego; od t.r. do r. 1952 był jego pierwszym dyrektorem. W listopadzie 1945 habilitował się na Wydz. Chemicznym Politechn. Śląskiej na podstawie rozprawy Badania nad korozją międzykrystaliczną metali i stopów i w r. 1946 objął tam jako profesor zwycz. Katedrę Chemii Fizycznej. Należał od t.r. do PPR, a w r. 1948 został członkiem PZPR. W l. 1951—2 pełnił funkcję rektora Politechn. Śląskiej. Wykładał fizykochemię metali, metaloznawstwo i chemię fizyczną; opublikował trzyczęściowy skrypt Chemia fizyczna (Gliwice 1951—2). Kontynuując badania nad cynkiem, wyjaśnił zjawisko pasywacji anod ołowianych w roztworach siarczku cynku (Passivation of lead anodes in zinc sulfate solutions, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles. Série A: Sciences Mathématiques” 1951 supl. A. 4). Opatentował metodę oddzielania cynku od żelaza z surowców mineralnych i odpadów przemysłowych (1947) oraz metodę przeróbki wypałków pirytowych (1950). Za prace naukowe na polu korozji międzykrystalicznej i inhibitorów otrzymał w r. 1951 nagrodę państw. II st. W r. 1952 został członkiem korespondentem PAN i równocześnie objął w niej funkcje członka Prezydium i sekretarza Wydz. III. Wg Andrzeja Śródki był w tym czasie zwolennikiem stałej, wnikliwej ingerencji czynników partyjnych w prace sekretariatu naukowego PAN.

W r. 1953 przeniósł się Ś. do Warszawy i na Politechn. Warsz. objął kierownictwo Katedry Materiałoznawstwa Chemicznego; kontynuował tam gliwickie wykłady i opublikował podręczniki: Podstawy chemii fizycznej (W. 1953) oraz z Aliną Kozłowską-Angerstein i Wacławą Palczewską kilkakrotnie wznawiany podręcznik dla techników Chemia fizyczna (W. 1958, wyd. 4, W. 1965). W r. 1954 opatentował sposób zabezpieczenia aparatów przemysłowych, maszyn, konstrukcji stalowych i stalobetonu przed korozją i pękaniem korozyjnym pod wpływem azotanów. Był redaktorem serii wydawniczych nauk chemicznych, geologicznych i geograficznych (1953—60), potem serii nauk chemicznych (1960—8) „Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences” oraz inicjatorem wydawanego od r. 1958 czasopisma „Ochrona przed Korozją”. W r. 1958 Prezydium PAN powołało go na kierownika utworzonego wtedy Działu Nauk Ścisłych Stacji Naukowej w Paryżu. Z Wojciechem Świętosławskim był Ś. inicjatorem powstałego w r. 1955 Inst. Chemii Fizycznej PAN; został jego wicedyrektorem oraz kierownikiem Zakł. Fizykochemii Procesów Elektrodowych (od r. 1964 Zakł. Elektrochemii i Korozji), w którym zorganizował badania nad mechanizmem procesów elektrochemicznych. W r. 1961, zachowując stanowisko profesora, zrezygnował z kierowania Zakładem, ponieważ po przejściu na emeryturę Świętosławskiego objął t.r. dyrekcję Instytutu i równocześnie na Politechn. Warsz. przeszedł do Katedry Materiałoznawstwa (powstała z przekształcenia Katedry Technologii Lotniczej), gdzie prowadził nowy wykład z fizykochemii metali; Katedrą kierował do czerwca 1965, kończąc równocześnie pracę na Politechnice. W r. 1961 został członkiem rzeczywistym PAN.

W tym okresie prowadził Ś. badania w zakresie korozji wodorowej; odkrył wodorek niklu i opisał jego strukturę fizykochemiczną oraz wykazał, że katodowy wodór, wnikając do elektrody niklowej, tworzy w niej odrębną fazę wodorku niklu (Some remarks on a note on nickel hydride, „Journal of Physics and Chemistry of Solids” Vol. 23: 1962). W r. 1962 ogłosił monografię Wodór w stali (W.), która przetłumaczona na język angielski (Hydrogen in steel. Effect of hydrogen on iron and steel during production, fabrication and use, Oxford 1962), weszła na trwałe do fachowej literatury światowej. W kolejnych pracach opublikowanych ze współpracownikami opisał mechanizm wnikania wodoru do stali i wyjaśnił działanie substancji przyspieszających dyfuzję wodoru do faz metabolicznych oraz tzw. inhibitorów procesu wnikania (Vodorodnaja chrupkost’stali OX 18, vlijanie stabilnosti dislokacij, „Fizykochemičeskaja mechanika materialov” 1973 nr 4), wykazał istnienie faz wodorkowych w stalach astenicznych i faz ferrytycznych w stalach chromowych z dyslokacjami niezakotwiczonymi (Kruchość wodorowa stali o wysokiej wytrzymałości, „Ochrona przed Korozją” R. 17: 1974), a także odkrył niektóre wodorki V i VI grupy układu okresowego pierwiastków, powstające w katodzie i hamujące proces rekombinacji wodoru atomowego (Effect of arsenic on permeation of hydrogen through steel membranes polarized cathodically in aqueous solutions, „Werkstoffe und Korrosion” Vol. 26: 1975). Na międzynarodowej konferencji Stress Corrosion Cracking and Hydrogen Embbrittlement of Iron Base Alloys w Firminy we Francji wygłosił w czerwcu 1973 referat Hydrogen blistering and surface microcracks, traktujący o pęcherzach wodorowych i pęknięciach powierzchniowych stali. W r. 1974 prowadził badania nad wpływem wodoru na korozję naprężeniową stali w Fontana Corrosion Center w Ohio State University w Columbus (Ohio).

Ś. był czynny w wielu gremiach o charakterze naukowym i stowarzyszeniowym. Do likwidacji PAU działał w jej Komisji Nauk Technicznych (1950—2), a po powstaniu PAN pełnił w niej funkcje: zastępcy przewodniczącego Komitetu Hutnictwa (1952—65), przewodniczącego (1960—3, 1965—8) i zastępcy przewodniczącego (1963—5) Komitetu ds. Ochrony przed Korozją (powołany został z jego inicjatywy) oraz przewodniczącego Komisji Naukowych Prac Zleconych Komitetu ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej (1961—3). W istniejącym w l. 1963—72 Komitecie Nauki i Techniki (organ w randze ministerstwa) był: zastępcą przewodniczącego Komisji Głównej Chemii (1963—8), przewodniczącym Zespołu Ochrony przed Korozją (1964—8), zastępcą przewodniczącego Rady Komitetu (1965—72) oraz przewodniczącym Komisji Głównej Technologii i Materiałów Chemicznych (1970—2). Należał do American Society of Metals (od r. 1946), Electrochemical Society w Cleveland (od 1946), Sächsische Akademie der Wissenschaften w Lipsku (od r. 1972), Société Chimique de France (Division Chimie Physique w Paryżu), brytyjskiego Royal Chemical Society oraz Polskiego Tow. Chemicznego. W l. 1970—2 przewodniczył Polskiemu Komitetowi «Pugwash». W l. siedemdziesiątych zakończył działalność w charakterze sekretarza Wydz. III PAN (1971) oraz członka Prezydium PAN (1974), a także dyrektora Inst. Chemii Fizycznej PAN (1973), gdzie w r. 1977 przeszedł na emeryturę. Dla uczczenia 70-lecia urodzin i 50-lecia działalności naukowej Ś-ego zorganizowano w r. 1977 w Warszawie międzynarodowe sympozjum i wydano pod redakcją Janusza Flisa księgę pamiątkową „Wodorowe i korozyjne niszczenie metali. Wybrane zagadnienia” (W. 1979). Uznany za pioniera nowoczesnych badań korozyjnych w Polsce, cieszył się Ś. autorytetem również za granicą. Na jego zaproszenie trzydziestu specjalistów z czołowych światowych ośrodków badań korozyjnych opracowało w l. osiemdziesiątych monografię zbiorową o oddziaływaniu wodoru na metale, która ukazała się w r. 1985 pod redakcją Ś-ego, R. Orianiego i J. P. Hirtha („Hydrogen Degradation of Ferrous Alloys”, New York). Ogółem był Ś. autorem ponad stu prac naukowych (artykuły, monografie, podręczniki) z zakresu metaloznawstwa, fizykochemii metali, elektrochemii i nauki o korozji metali. Wypromował ok. 20 doktorów, m.in. późniejszych profesorów Janusza Flisa, Ellinę Łunarską, Jerzego Sędzimira, Jana Sochę, Leszka Suskiego, Andrzeja Szummera, Tadeusza Zakroczymskiego i Zdzisława Zemburę. Zmarł 2 XI 1990 w Columbus (USA), został pochowany 17 XII w Warszawie na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1964) i dwukrotnie Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1969 i 1977) oraz przez Prezydium PAN Medalem im. Mikołaja Kopernika (1976).

Ś. był dwukrotnie żonaty, z Ireną Żegżdro (1903—1952), zastępcą asystenta na Wydz. Chemicznym Politechn. Śląskiej, a następnie z Zuzanną Szklarską (1925—2015), inżynierem chemikiem, profesorem Inst. Chemii Fizycznej PAN, kierownikiem jego Zakł. Elektrochemii i Korozji, od r. 1982 profesorem Fontana Corrosion Center w Ohio State University w Columbus; obydwa małżeństwa były bezdzietne.

Fundacja Kościuszkowska przyznaje corocznie młodym specjalistom nagrodę im. Ś-ego za osiągnięcia z dziedziny nauki o materiałach.

Portret w todze rektorskiej w Politechn. Śląskiej w Gliwicach; — Bibliogr. Warszawy, VIII; Biogramy uczonych pol., Supl. (fot.); Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984 (fot.); Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915—1965, W. 1972; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1947—1952, Wr. 1973 III; Kim kto jest. 125 warszawianek i warszawiaków, w: Warszawski Kalendarz Ilustrowany „Stolicy”, W. 1962 (fot.); Nagrody państwowe w latach 1948—1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; Popławski Z., Wykaz pracowników naukowych Politechniki Lwowskiej w latach 1844—1945, Kr. 1994; PSB (Kuczyński Tadeusz); Śródka, Uczeni pol., IV (fot.); Who’s Who in Science in Europe, Guernsey 1972 IV; — Bąba W. J., Początki Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010 I 15; Bielański A., Michał Śmiałowski (w siedemdziesiątą rocznicę urodzin), „Nauka Pol.” R. 25: 1987 nr 4 s. 51—4 (fot.); Hübner P., Siła przeciw rozumowi… Losy Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1939—1989, Kr. 1994; Mrowec S., Suski L., 50 lat pracy naukowej profesora Michała Śmiałowskiego, „Wiad. Chem.” R. 31: 1977 z. 2 s. 71—81 (częściowa bibliogr. prac); 50 lat wydziałów mechanicznych Politechniki Warszawskiej 1915—1965, Red. K. Raksimowicz, W. 1968; Politechnika Lwowska 1844—1945, Wr. 1993; Polska Akademia Umiejętności 1872—1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Popławski Z., Politechnika Lwowska w latach 1844—1945. Rodowody katedr. Wykaz nauczycieli akademickich. Dziedzictwo, Kr. 1999; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826—1976, W. 1979; — „Ochrona przed Korozją” R. 30: 1987 nr 5 s. 97—8; — Śmiałowski M., Wspomnienia, W. 1995 s. 8, 91; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Zachodni” 1990 nr 229, „Nauka Pol.” R. 41: 1993 nr 1 s. 155—6 (T. Zakroczymski), „Ochrona przed Korozją” 1991 nr 3 s. 49 (E. Łunarska, T. Zakroczymski, fot.), „Życie Warszawy” 1990 nr 264, 267, 289.

Stanisław Tadeusz Sroka